Βεβαίως και οι ομοιότητες δεν είναι λίγες και φυσικά χαρακτηρίζονται μάλλον μεγάλης σημασίας, αφού οριοθετούν την αξία και τη σπουδαιότητα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στην Ελλάδα.

Ίσως είναι αυθαίρετο και τολμηρό να κατηγοριοποιήσουμε τις διαφορές που χαρακτηρίζουν τα δύο ιδρύματα (μέχρι να χρησιμοποιήσουμε συγκεκριμένα παραδείγματα ας θεωρήσουμε την παραδοσιακή τριτοβάθμια εκπαίδευση ως ένα ίδρυμα). Οπωσδήποτε τόσο τα χαρακτηριστικά όσο και τα αποτελέσματα αυτών εμπλέκονται και δεν μπορούν να έχουν σαφή όρια. Ωστόσο θα προχωρήσουμε σε μια τέτοια κατηγοριοποίηση, γιατί πιστεύουμε ότι διευκολύνει τη σταχυολόγηση, την “ανάγνωση” και την ταξινόμηση των χαρακτηριστικών που αποτελούν διαφορές.

Πριν περάσουμε στον πίνακα με τις διαφορές χρήσιμο είναι να μιλήσουμε λίγο για τις τρεις κατηγορίες που τις χωρίσαμε. Η πρώτη έχει σχέση με τους στόχους και τις αρχές των δύο ιδρυμάτων. Η δεύτερη αναφέρεται σε “θεσμικές” διαφορές και η τρίτη σε “ουσιαστικές”.

Οι λόγοι που οδηγηθήκαμε στην πρώτη κατηγορία είναι περισσότερο εμφανείς αφού διαφορετικές ανάγκες όρισαν την ίδρυση και λειτουργία των δύο ιδρυμάτων και κυρίως γιατί η ανοικτή εκπαίδευση διέπεται από ένα πιο κοινωνικό και σύγχρονο ιδεώδες.

Για τις επόμενες όμως δύο κατηγορίες πρέπει να δοθεί κάποια διευκρίνιση, τουλάχιστον ως προς τον τίτλο τους. Συνηθίζεται ως “Θεσμικές” ή “τυπικές” να χαρακτηρίζουμε αυτές που αφορούν σε χαρακτηριστικά που έχουν σχέση με τη λειτουργία και τη δομή του κάθε ιδρύματος, ενώ “Ουσιαστικές” αυτές που καθορίζουν την ποιότητα των σπουδών που προσφέρουν. Η ποιότητα βέβαια δεν έχει σχέση με το αποτέλεσμα, δηλαδή αν το ένα ίδρυμα βγάζει καλύτερους επιστήμονες από το άλλο, αλλά με τη διαδικασία σπουδών. Δηλαδή τις παιδαγωγικές αρχές που υιοθετούν και βασίζουν την εκπαίδευση τους.

Δίνουμε παρακάτω τους πίνακες, κατά κατηγορία, με τις διαφορές των δύο ιδρυμάτων.

Οι δύο αυτές διαφορές ενδεχομένως να εμπεριέχονται κα αναγκαστικά να επαναλαμβάνονται και παρακάτω που ταξινομούμε τα χαρακτηριστικά πιο αναλυτικά, αλλά τις ξεχωρίζουμε κι εδώ καθώς τις θεωρούμε τους δύο βασικούς άξονες που βασίζουν τη φιλοσοφία τους τα δύο τριτοβάθμια ιδρύματα και καθορίζουν γενικά τη φυσιογνωμία τους.

Η διαφορά είναι λοιπόν σε ποιους απευθύνεται το κάθε ίδρυμα, καθώς το ανοιχτό πανεπιστήμιο δημιουργεί ευκαιρίες σε άτομα που δεν τις είχαν ώστε να φοιτήσουν σε κάποιο ίδρυμα ενός συμβατικού πανεπιστημίου και τις προϋποθέσεις πρόσβασης σ’ αυτό και στις εκπαιδευτικές διαδικασίες. Εκτός από τα υποκείμενα διαφορά βρίσκουμε και στους όρους που γίνεται η επιλογή καθώς και η εκπαίδευση.

Όλα αυτά αναφέρονται παρακάτω πιο αναλυτικά.

Σε αυτές τις διαφορές μπορεί κανείς να διακρίνει τη βασική δομή και τον τρόπο λειτουργίας του κάθε ιδρύματος.

Οι επόμενες δύο διαφορές έχουν και αυτές ως κοινό τόπο, για το μεν ανοικτό πανεπιστήμιο, τη μείωση των εμποδίων στη φοίτηση και την ανάδειξη του κοινωνικού του χαρακτήρα. Απευθύνονται δηλαδή κυρίως σε άτομα που δεν είχαν την ευκαιρία να σπουδάσουν τελειώνοντας το λύκειο και αργότερα, όταν το επιθυμούσαν, δεν είχαν τη δυνατότητα ή διάθεση να ενταχθούν σε ένα σύστημα εξετάσεων.

Όσον αφορά την τελευταία νομίζουμε ότι το ανοικτό πανεπιστήμιο δεν θα αποτελούσε εξαίρεση σε έναν τόπο που η παιδεία είναι δωρεάν αν δεν είχε τους λόγους του. Ο μεγάλος αριθμός φοιτητών που προτίθεται να εξυπηρετήσει, η κατηγορία των φοιτητών που απευθύνεται – που δεν εμπίπτουν σε ευκολίες από την πολιτεία – και τα έμμεσα κίνητρα που πρέπει να έχει ο φοιτητής για να μην εγκαταλείψει τις σπουδές του σε μια δύσκολη φάση, είναι πιστεύουμε οι σοβαρότεροι λόγοι για μια τέτοια τακτική που δυστυχώς μπορεί να καταστεί και απαγορευτική για μερικούς.

Η εξ αποστάσεως εκπαίδευση είναι ένα πρωτότυπο φαινόμενο για τα ελληνικά δεδομένα. Είναι η μόνη μέθοδος που μπορεί να διασφαλίσει σπουδές σε όποιον το επιθυμεί ανεξάρτητα με τον τόπο κατοικίας του και τις επαγγελματικές και οικογενειακές του υποχρεώσεις. Τα αποτελέσματα αυτής δεν έχουν ακόμα καταγραφεί. Στο παραδοσιακό σύστημα η φυσική παρουσία του φοιτητή είναι υποχρεωτική. Υποχρεούται να βρίσκεται εκεί είτε γιατί υπάρχει παρουσιολόγιο, είτε γιατί δε θα μπορέσει να αντεπεξέλθει στις εξετάσεις, αφού τα βιβλία είναι έτσι γραμμένα που να προϋποθέτουν την διδασκαλία πρόσωπο με πρόσωπο.

Το ανοικτό πανεπιστήμιο οργανώνει νέα προγράμματα σπουδών που είναι πιο κοντά στην αγορά εργασίας, δηλαδή είναι πιο ευέλικτο καθώς δύναται η συχνή αναθεώρηση και αναπροσαρμογή των Θ.Ε.. Στα παραδοσιακά τριτοβάθμια ιδρύματα αυτή η ευελιξία είναι μειωμένη και μόνο η ίδρυση νέων Τμημάτων και Σχολών ευνοούν προς αυτήν την κατεύθυνση, πράγμα όμως που είναι χρονοβόρο.

Είναι πραγματικά πρωτότυπο να βρίσκεις σε έναν οδηγό σπουδών πλήρες χρονοδιάγραμμα για τις ώρες που απαιτούνται για την μελέτη μιας Θ.Ε. .Αυτό βέβαια συμβαίνει στο οδηγό σπουδών του ανοικτού πανεπιστημίου. Στον αντίστοιχο οδηγό των παραδοσιακών πανεπιστημίων βρίσκουμε τις ώρες που προσφέρεται το Μάθημα προς διδασκαλία. Η διαφορά είναι σαφής ως προς τη συμμετοχή του φοιτητή.

Η εξ αποστάσεως εκπαίδευση υποχρεώνει το φοιτητή και το διδάσκοντα σε μια επικοινωνία που μπορεί να μην είναι πρόσωπο με πρόσωπο, αλλά είναι συχνή και άμεση, ως προς το διάλογο, ακόμα κι αν είναι μέσω της τεχνολογίας. Έτσι ο διδάσκοντας γίνεται από δάσκαλος και σύμβουλος. Στο συμβατικό σύστημα, εκτός από μερικές λαμπρές εξαιρέσεις επικοινωνιακών και ευπρόσιτων καθηγητών, η διδασκαλία ακολουθεί την παραδοσιακή αμφιθεατρική διδασκαλία, με τον καθηγητή παντογνώστη και απρόσιτο.

Η πολυμορφική εκπαίδευση είναι μια απαίτηση της εποχής λόγω της ανάπτυξης της τεχνολογίας και ένα μέσο που εξασφαλίζει την πρόσβαση στην εκπαίδευση κάθε πολίτη.

Οι ομοιότητες δεν είναι τίποτα άλλο παρά οι ικανές και αναγκαίες εκείνες συνθήκες που εξασφαλίζουν και στα δύο ιδρύματα μια υψηλή ποιότητα στις σπουδές και αξιοπιστία στα πτυχίων που παρέχουν.

Για την τελευταία θα λέγαμε ότι σύμφωνα με το ιδεώδες της ανοικτής εκπαίδευσης, θα έπρεπε να εντάσσεται στις διαφορές. Με τα σημερινά δεδομένα όμως που αφορούν στο ΕΑΠ, δίδεται ως ομοιότητα αφού ο αριθμός κατά σχολή - και των προγραμμάτων σπουδών που η κάθε μια προσφέρει - είναι περιορισμένος, όπως και στο παραδοσιακό σύστημα.

Ως δασκάλα θα προσεγγίσω τη δυνατότητα κάλυψης αναγκών της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης από την ανοιχτή και εξ αποστάσεως εκπαίδευση. Αυτή η προσέγγιση θα γίνει περισσότερο σε σχέση με το ιδεώδες της ανοιχτής εκπαίδευσης και λιγότερο με τη σημερινή πραγματικότητα στην Ελλάδα, που είναι το ΕΑΠ. Ο λόγος είναι ότι το ΕΑΠ μπορεί να καλύψει μερικώς τις ανάγκες των εκπαιδευτικών, αλλά όχι των μικρών μαθητών.

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Οι ανάγκες που παρουσιάζονται σήμερα στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση συνδέονται τόσο με την εκπαίδευση - επιμόρφωση των εκπαιδευτικών όσο και με την εκπαίδευση κάποιων μαθητών του δημοτικού σχολείου που αποτελούν “ιδιαίτερες περιπτώσεις”.

Η παιδαγωγική επιστήμη, όπως και όλες οι επιστήμες, έχει μια ραγδαία εξέλιξη. Οι τελευταίες έρευνες, τα καινούργια συμπεράσματα, οι σύγχρονες μεθοδολογίες, το πλούσιο εκπαιδευτικό υλικό και οι νέες τεχνολογίες ζητούν από το δάσκαλο να είναι σε συνεχή εγρήγορση και αναζήτηση. Δηλαδή σε συνεχή σπουδή της επιστήμης του και των νέων στοιχείων που πρέπει να γνωρίζει και να χρησιμοποιεί, ώστε να είναι ένας δάσκαλος σύγχρονος και αποτελεσματικός.

Αυτό σημαίνει βέβαια δια βίου εκπαίδευση, όπως την ορίζουν και την απαιτούν οι νέες παγκόσμιες τάσεις στα περισσότερα επαγγέλματα κι όπως η ανοιχτή εκπαίδευση έρχεται να την υπηρετήσει και να την προωθήσει.

Πρακτικά αυτή η ανάγκη σήμερα καλύπτεται μερικώς από τα Διδασκαλεία Δημοτικής Εκπαίδευσης που παρέχουν τη λεγόμενη Μετεκπαίδευση, τα ΠΕΚ και την Εξομοίωση (κατά κάποιο τρόπο). Αυτά ωστόσο ούτε συνεχή επιμόρφωση προσφέρουν, ούτε είναι δυνατή η πρόσβαση και η φοίτηση σ’ αυτά όλων των δασκάλων. Ειδικά όσον αφορά το δεύτερο εμπόδιο οι κύριοι λόγοι είναι ότι ένας μεγάλος αριθμός εκπαιδευτικών κατοικεί σε απόσταση από τις έδρες αυτών των ιδρυμάτων και ότι οι επαγγελματικές και οικογενειακές υποχρεώσεις δεν τους επιτρέπουν να παρακολουθούν παραδοσιακά μαθήματα, δηλαδή πρόσωπο με πρόσωπο. Συνεπώς η ανοικτή και εξ αποστάσεως εκπαίδευση θα ήταν η σοβαρότερη πανάκεια στο πρόβλημα και αίτημα των καιρών.

Το ΕΑΠ, η μόνη πραγματικότητα της ανοικτής εκπαίδευσης στην Ελλάδα, προσφέρει σήμερα ένα μεταπτυχιακό με τίτλο: “σπουδές στην εκπαίδευση”, το οποίο όμως έχει εξαιρετικά περιορισμένο αριθμό φοιτητών, παρά τη μεγάλη ζήτηση. Ακριβώς ο μεγάλος αριθμός αιτήσεων επιβεβαιώνει την ανάγκη των εκπαιδευτικών για επιμόρφωση. Στα μεταπτυχιακά όμως θα επανέλθουμε παρακάτω.

Προσφέρει ακόμα κάποιες Θεματικές Ενότητες μεμονωμένες, σχετικές με την εκπαίδευση, που οδηγούν σε πιστοποιητικά μεταπτυχιακής επιμόρφωσης, που ωστόσο και αυτά είναι ανεπαρκή να καλύψουν προς το παρόν τις ανάγκες που υπάρχουν.

Μια άλλη λύση θα ήταν τα Παιδαγωγικά Τμήματα, τα Διδασκαλεία που προσφέρουν μετεκπαίδευση και τα ΠΕΚ, δηλαδή οι φορείς που παρέχουν σήμερα επιμόρφωση, να υιοθετήσουν την εξ αποστάσεως εκπαίδευση για να δώσουν την ευκαιρία σε κάθε δάσκαλο να μπορεί να επιμορφωθεί και να έχει συνεχή επαφή με την επιστήμη της παιδαγωγικής και με ότι σχετίζεται με την εκπαίδευση.

Οι περισσότεροι εν ενεργεία δάσκαλοι στην Ελλάδα σήμερα έχουν αποφοιτήσει από διετείς Παιδαγωγικές Ακαδημίες. Αυτό σημαίνει πως οι δάσκαλοι μέχρι το 1988, οπότε έχουμε τους πρώτους απόφοιτους από τα Παιδαγωγικά Τμήματα, δεν είχαν τη δυνατότητα να συνεχίσουν τις σπουδές τους για μεταπτυχιακά, αφού οι Παιδαγωγικές Ακαδημίες ήταν Ανώτερα κι όχι Ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Μόλις το 1995 το δίπλωμα διετούς μετεκπαίδευσης του Μ.Δ.Δ.Ε. (Μαράσλειου Διδασκαλείου Δημοτικής Εκπαίδευσης) εξισώνεται με αυτό των Παιδαγωγικών Τμημάτων, οπότε ανοίγεται ο δρόμος για τους δασκάλους των Παιδαγωγικών Ακαδημιών να προχωρήσουν σε μεταπτυχιακά. Σε λίγο έρχεται και η εξομοίωση και ξαφνικά, αλλά δίκαια, η ζήτηση σε μεταπτυχιακά είναι πολύ μεγάλη.

Θα λέγαμε ότι υπάρχουν δύο κατηγορίες που εντάσσονται στις ιδιαίτερες περιπτώσεις. Στην πρώτη ανήκουν τα παιδιά που ζουν μεν στην Ελλάδα, αλλά κινητικές ή άλλες δυσκολίες τα εμποδίζουν να παρακολουθούν κανονικά τα μαθήματα του σχολείου. Στη δεύτερη τα ελληνόπουλα που προσωρινά ή μόνιμα ζουν στο εξωτερικό και θα ήθελαν να λάβουν ελληνική παιδεία, παρακολουθώντας όλο ή μέρος (π.χ. μόνο την ελληνική γλώσσα) του αναλυτικού προγράμματος της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης.

Επαναλαμβάνοντας τον όρο “αναλυτικό πρόγραμμα” δε σημαίνει πως η ύλη και τα εγχειρίδια θα ήταν ίδια σε όλες τις περιπτώσεις. Άλλωστε αρχή της ανοικτής και εξ αποστάσεως εκπαίδευσης είναι το ειδικό εκπαιδευτικό υλικό.

Όσον αφορά το δεύτερο μέρος, το ευχάριστο είναι ότι η Ανοικτή και εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση είναι πια πραγματικότητα για την ελληνική παιδεία και κοινωνία. Με αρχή το ΕΑΠ και κάποιο άλλο ίδρυμα ή και πολλοί φορείς θα υιοθετήσουν το ιδεώδες του και τη μεθοδολογία του και θα προσπαθήσουν να καλύψουν τα κενά της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών, για μια δια βίου εκπαίδευση, και θα δώσουν την ευκαιρία σε όλα τα ελληνόπουλα για μόρφωση.

Ανοικτή και εξ αποστάσεως εκπαίδευση, Θεσμοί και λειτουργίες, τόμος Α, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα, 1998,1999

Λιοναράκης Αν., Εξ αποστάσεως και συμβατική εκπαίδευση:συγκλίνουσες ή αποκλίνουσες δυνάμεις, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2000

Νόμος υπ’ αριθ. 2552, Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Αρ. Φύλλου 266

Οδηγός σπουδών, για τη θεματική ενότητα: “Ανοικτή και Εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση”, Πάτρα 2000

Οδηγός σπουδών, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Αθήνα, 1999